مسجد مهمان خانه خدا در زمین، جایگاه نزول برکات و خیرات آسمانى، خانه راز و نیاز، عشق و محبت، صفا و صمیمیت، ایثار و رحمت، تجلّى بهشت خدا در زمین، محل آرامش موحدان است. مکان آن، بهترین قطعات زمین است و فرشتگان، با اهل آن همنشین مى باشند. آنچه از بررسى نقش مسجد در صدر اسلام به دست مى آید، جامعیت مسجد در همه زمینه هاى عبادى، سیاسى، فرهنگى، آموزشى، نظامى، قضایى و... است. با پیروزى انقلاب اسلامى به رهبرى امام خمینى رحمه الله ، مساجد نیز همانند دوران صدر اسلام جایگاه واقعى خود را باز یافتند؛ به طورى که نیروهاى فعال در مساجد، به طور مستقیم در متن انقلاب شرکت جستند. از آن پس مساجد نقش پایگاه ارتباطى مردم را بر عهده داشتند و در شرایط حساس نهضت اسلامى توانستند به انسجام نیروهاى مردمى بپردازند. علاوه بر این، بسیارى از برنامه هاى انقلاب مانند انتخابات شوراهاى محلى، کانونهاى بسیج و دیگر ضرورتهاى زمان در مساجد انجام گرفت. نویسنده در صدد است تا با مرورى اجمالى بر نظرات بزرگ مرد تاریخ، حضرت امام خمینى رحمه الله جایگاه و نقش مسجد در جامعه اسلامى را مورد بررسى قرار دهد. چشمه زلال مبارزه بر ضد باطل در طول تاریخ از مسجد جوشیده است. حضرت امام رحمه الله با شناخت موقعیت و نقش مسجد، خطاب به مسلمانان جهان مى فرمود: «اگر حرم و کعبه و مسجد و محراب، سنگر و پشتیبان سربازان خدا و مدافعان حرم و حرمت انبیاء نیست، پس مأمن و پناهگاه آنان در کجاست؟» امام بزرگوار با تأکید بر نقش محورى مسجد در خنثى کردن نقشه هاى دشمنان اسلام مى فرمایند: «اینها از مسجد مى ترسند. من تکلیفم را باید ادا کنم؛ به شما بگویم. شما دانشگاهیها شما دانشجوها، همه تان مساجد را بروید پر کنید! سنگر هست اینجا؛ سنگرها را باید پر کرد.» و در جایى دیگر مى فرمایند: «مساجد و محافل دینیه را که سنگرهاى اسلام در مقابل شیاطین است، هر چه بیشتر گرم و مجهز نگه دارید!» با بررسى تحولات سالهاى سرنگونى رژیم شاهنشاهى و پیروزى انقلاب اسلامى، نقش و اهمیت مسجد در ابعاد مختلف به وضوح هویدا مى گردد. در آن زمان مردم و روحانیت با محوریت مساجد مبارزات خویش را تا پیروزى نهایى ادامه دادند. یقیناً در گذشته و حال و آینده، هیچ مکانى قابلیت این مرکزیت را نداشته و ندارد. بنابراین هم اینک نیز دورى مردم از مساجد، موجب شادى دشمنان و تضعیف انقلاب خواهد شد. در آن موقعیت حساس، مسجد پایگاهى شد تا شاگردان و پیروان حضرت امام رحمه الله به همراه اقامه فرایض دینى و عبادى - که دلیل حضور مردم در مساجد بود - پیامها و فرمانهاى امام خمینى رحمه الله را دریافت کنند. آن بزرگ معمار انقلاب، با تأکید بر حفظ مساجد به عنوان اصل و اساس انقلاب مى فرمایند: «مسجد محلى است که از آن باید امور اداره بشود. این مساجد بود که این پیروزى را براى ملت ما درست کرد. این مراکز حساسى است که ملت باید به آن توجه داشته باشند. این طور نباشد که خیال کنیم حالا دیگر ما پیروز شدیم، دیگر مسجد مى خواهیم چه کنیم؟ پیروزى ما براى اداره مسجد است.» بر اساس همین دیدگاه است که متفکران و نویسندگان خارجى نیز به اهمیت مساجد در ساختار انقلاب تأکید کرده و آن را محور اصلى در شکل گیرى انقلاب اسلامى ایران دانسته اند. حامد الگار نویسنده و منتقد بزرگ مى گوید: «مسجد هسته اساسى تشکیلات انقلاب اسلامى بود. یکى از عناصر مهم در پیروزى انقلاب، احیاى مجدد مسجد و تمام ابعاد عملکردى آن بود. نقش مسجد، دیگر نه عزلت و گریزگاهى از جامعه بود که مردم براى دورى جستن از دنیا، گرفتن وضو، انجام عبادات یا گوش دادن به صوت قرآن به آن پناه مى بردند، بلکه برعکس، مسجد به یک کانون مبارزه و مرکز فرماندهى بدل گردید. به طور خلاصه، مسجد تماماً آن چیزى شد که در عصر پیامبر بود.» در زمان رسول اکرم صلى الله علیه و آله یکى از مهم ترین نقشهاى مسجد، تدارک مقدمات فکرى و بسیج عمومى مسلمانان به منظور جهاد با کفار بوده است. عیناً همین نقش در جریان نهضت روحانیون شیعه به رهبرى امام خمینى رحمه الله در سال 1342 ه. ش و پس از آن در جریان پیروزى انقلاب اسلامى ایران مشاهده شد. تأثیر این مکان مقدس در جذب نیروهاى رزمنده بسیجى و آموزش آنها و نیز پشتیبانى و فعالیتهاى پشت جبهه، بر هیچ کس پوشیده نیست. امام خمینى رحمه الله مساجد را مرکز جنبشها و حرکتهاى اسلامى معرفى کرده و فرموده است: «مسجد در اسلام و در صدر اسلام همیشه مرکز جنبش و حرکتهاى اسلامى بود.... از مسجد تبلیغات اسلامى شروع مى شده است. از مسجد حرکت قواى اسلامى براى سرکوبى کفار و وارد کردن آنها در [زیر] بیرق اسلام بوده است. شما که از اهالى مسجد و علماى مساجد هستید، باید پیروى از پیغمبر اسلام صلى الله علیه و آله و اصحاب آن سرور کنید و مساجد را براى تبلیغ اسلام و حرکت اسلامیت و قطع ایادى شرک و کفر و تأیید مستضعفین در مقابل مستکبرین قرار دهید!» اسلام در ابتداى نظام مند ساختن سازمان دینى خود، تأسیس مرکز تجمع عمومى مسلمانان را با نام «مسجد» در اولویت قرار داده و تجمع در آن را به نیکوترین وجه ستوده، بیشترین تأکیدات را در راستاى حفظ این سنگر توحیدى ابراز نمود. حضرت امام رحمه الله بر اساس همین شناخت، بارها بر اهمیت اجتماع و حضور فعال در مساجد تأکید داشته، آن را موجب تقویت اسلام و نظام مى دانستند: «مساجد باید مجتمع بشود از جوانها! اگر ما بفهمیم که این اجتماعات چه فوایدى دارد و اگر بفهمیم که اجتماعاتى که اسلام براى ما دستور داده و فراهم کرده است، چه مسائل سیاسى را حل مى کند، چه گرفتاریها را حل مى کند، این طور بى حال نبودیم که مساجدمان مرکز بشود براى چند پیرزن و پیرمرد.» همچنین مى فرمودند: «نماز را در جماعت بخوانید! اجتماع باید باشد. اجتماعاتتان را حفظ کنید! مساجدتان را محکم نگه دارید!» و در سخنى دیگر فرمودند: «مسجد مرکز تبلیغ است. در صدر اسلام از همین مسجدها جیشها، ارتشها راه مى افتاده. مرکز تبلیغ احکام سیاسى- اسلامى بوده. هر وقت یک گرفتارى را طرح مى کردند، صدا مى کردند: «الصلوة مع الجماعة»، اجتماع مى کردند. این گرفتارى را طرح مى کردند، صحبتها را مى کردند. مسجد مرکز اجتماع سیاسى است. اجتماعات خود را هر چه بیشتر در مساجد و محافل و فضاهاى باز عمومى برپا نمایید!» آنچه در طول مبارزات و فعالیتهاى انقلابى روشن گشت، آن است که مساجد تنها جایگاهى هستند که در جوّى آکنده از وحدت، اخوّت و معنویت، نیروهاى مبارز، مؤمن و شجاع را در خود جاى داده و از این طریق، در جهت بیدارى و آگاهى بخشى به گروههاى مختلف مردمى، رسالت خویش را عینیت بخشیده است. به همین دلیل است که دشمنان از مساجد به عنوان مراکز نیرومند پشتیبانى انقلاب و ستاد عملیاتى رهبر انقلاب اسلامى در هراس و وحشت بوده و بارها مساجد را آماج حملات خود قرار داده اند و هم اینک نیز دشمنان داخلى و خارجى در صدد دور کردن مردم به خصوص جوانان از مساجد مى باشند. آن بت شکن زمان با درک این حساسیت دشمنان، بارها خطر جدایى انقلاب از مساجد را مورد تأکید قرار داده و فرموده اند: «اگر این مسجد و مرکز ستاد اسلام قوى باشد، ترس از فانتومها نداشته باشید! ترس از آمریکا و شوروى و اینها نداشته باشید! آن روز باید ترس داشته باشید که شما پشت کنید به اسلام، پشت کنید به مسجد.» و در بیانى دیگر مى فرمایند: «اى ملت! مسجدهاى خودتان را حفظ کنید!... مسجدها را حفظ کنید! بروید به مسجد... تا این نهضت به ثمر برسد! مملکت شما نجات پیدا کند.» همچنین مى فرمایند: «شما باید هوشیار باشید که مسجدهایتان و محرابهایتان و منبرهایتان را حفظ کنید و بیشتر از سابق، شمایى که این معجزه را از مسجد دیدید که همه قدرتها را به هم شکست، نه فقط ابرقدرتها، قدرتهاى دیگر را هم به هم شکست، نباید در اسلام سستى کنید! مسجدها را محکم نگه دارید و پرجمعیت کنید!» رهبر کبیر انقلاب با تیزبینى اى که در مسائل سیاسى داشتند، خطر جدایى مردم ونهضت را در اوایل انقلاب از مساجد حس مى کردند ومراقب بودند تا ارتباط مردم با مسجد قطع نگردد. از جمله مواردى که اهمیّت فوق العاده حضور مردم در مساجد را از دیدگاه حضرت امام رحمه الله عیان مى سازد، پیامى است مبنى بر اینکه تمامى اسلحه هایى که در اوج تظاهرات و درگیریها به دست مردم افتاده است، به مساجد تحویل داده شود. این پیام که با استقبال همگان مواجه شد، تأکید دیگرى بر این مطلب است که علاوه بر اهمیت تجمع در مسجد، حتى رفت و آمد به این جایگاه الهى نیز داراى آثار و برکات زیاد است و نقشه هاى دشمنان را خنثى مى کند. این در حالى است که مکانهاى دیگر نظامى و انتظامى مى توانست به عنوان پایگاه جمع آورى معرفى شود واین چیزى نیست جز اهمیت حضور در مساجد و پیوند وارتباط جامعه با مسجد و روحانیت. حضرت امام رحمه الله در بخشى از این پیام مى فرمایند: «باید تمام اسلحه هایى که در دست مردم است، جمع شوند! هر کس اسلحه اى پیدا کرد، باید به مسجد محله خود ببرد و به امام جماعت مسجد تحویل بدهد و بعد این اسلحه ها از مساجد به کمیته آورده مى شود.» حضرت امام خمینى رحمه الله ، آن بزرگ مرد تاریخ، در اوج اختناق رژیم ستمشاهى یعنى سال 1352 فرمودند: «وظیفه علماى اعلام و مبلغین است که جرائم اسرائیل را در مساجد و محافل دینى به مردم گوشزد کنند.» حضرت امام رحمه الله در خاطره اى مى فرمودند: «در دوران رضاخان من از یکى از ائمه جماعات سؤال کردم که اگر یک وقت رضاخان لباسها را ممنوع کند و اجازه پوشیدن لباس روحانى به شما ندهد، چه کار مى کنید؟ او گفت: ما توى منزل مى نشینیم و جایى نمى رویم. گفتم: من اگر پیش نماز بودم و رضاخان لباس را ممنوع مى کرد، همان روز با لباس تغییر یافته به مسجد مى آمدم و به اجتماع مى رفتم. نباید اجتماع را رها کرد و از مردم دور بود.»
سنگر سربازان خدا
مسجد، پایگاه انقلاب و حرکت
اهمیت اجتماع در مسجد
حضور سیاسى روحانیت در مسجد
